Κικέρων

(Marcus Tullius Cicero, Αρπίνο 106 π.Χ. – 43 π.Χ.). Ρωμαίος ρήτορας, συγγραφέας και πολιτικός. Καταγόταν από οικογένεια πληβείων, η οποία είχε προαχθεί στην τάξη των ιππέων. Το όνομα Cicero προέρχεται πιθανότατα από κάποιο προγονικό παρατσούκλι (στα λατινικά σημαίνει ρεβίθι). Ο πατέρας του ήταν φίλος των γραμμάτων και φρόντισε πολύ για τη μόρφωση των δύο γιων του, του πρωτότοκου Μάρκου Τoυλίου και του Κόιντου. Σε πολύ νεαρή ηλικία, ο Κ. σύχναζε στους κύκλους των φημισμένων ρητόρων (όπως του Αντωνίου και του Λικίνιου Κράσσου) και των μεγάλων νομομαθών, όπως του Μούκιου Σκαιβόλα. Το 81 π.Χ. ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του ως δικηγόρος, προβάλλοντας στην τότε ρωμαϊκή κοινωνία τον τύπο του homo novus, δηλαδή του καινοφανούς ανθρώπου, ο οποίος –αν και δεν καταγόταν από αρχοντική γενιά– εισερχόταν στην πολιτική ζωή και στους κύκλους της αριστοκρατίας. Το 80 π.Χ. υπερασπίστηκε τον Ρόσκιο Αμερινό, κατηγορούμενο για πατροκτονία, με μια πολύκροτη αγόρευση (Pro Roscio Amerino). Ύστερα από αυτή τη νίκη, που τον ανέδειξε σε έναν από τους πιο σπουδαίους δικηγόρους της Ρώμης, ταξίδεψε στην Ελλάδα και στη Μικρά Ασία μεταξύ των ετών 79 και 77 π.Χ. Εκεί ολοκλήρωσε τις φιλοσοφικές του σπουδές, κυρίως κοντά στον Μόλωνα τον Ρόδιο. Όταν επέστρεψε στη Ρώμη, παντρεύτηκε την Τερεντία, κόρη πλούσιας οικογένειας, και ξεκίνησε το cursus honorum του, δηλαδή την άνοδό του στην ιεραρχία των αξιωμάτων. Το 75 π.Χ. διορίστηκε ταμίας στη Σικελία και διακρίθηκε ως συνήγορος των Σικελών εναντίον του Βέρου, του φιλάργυρου διοικητή της επαρχίας, που λεηλατούσε τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς του νησιού. Ο λόγος κατά του Βέρου (In Verrem) αποτέλεσε ένα αδυσώπητο κατηγορητήριο, το οποίο περιγράφει με ακρίβεια τη ζωή της υψηλής ρωμαϊκής κοινωνίας κατά τα τέλη της περιόδου της δημοκρατίας. Διετέλεσε αγορανόμος το 69 και πραίτορας το 66 π.Χ., εκφώνησε διάφορους δικανικούς λόγους και υποστήριξε σε μια αγόρευσή του (Pro lege ManiliaDe imperio Cn. Pompei) την εκλογή του Πομπηίου στη διοίκηση των επιχειρήσεων εναντίον του Μιθριδάτη. Προσεταιρίστηκε τους ευγενείς και προσπάθησε να οργανώσει ένα κόμμα του κέντρου, συμφιλιώνοντας τους ιππείς με τους ευγενείς (τους boni). Το 63 π.Χ. εξελέγη ύπατος μαζί με τον Αντώνιο και έδωσε μία από τις σημαντικότερες μάχες του, συντρίβοντας τη συνωμοσία του Κατιλίνα. Οι τέσσερις λόγοι του Κατά Κατιλίνα (In Catilinam orationes) χρονολογούνται το ίδιο έτος. Έχοντας την πλήρη εξουσιοδότηση της Συγκλήτου, εκφώνησε τον τέταρτο λόγο Κατά Κατιλίνα, ζητώντας την καταδίκη των συνωμοτών σε θάνατο και την άμεση εκτέλεσή τους. Τότε χαιρετίστηκε ως «πατέρας της πατρίδας», αλλά πολύ σύντομα δέχτηκε την επίθεση του λαϊκού κόμματος και ιδιαίτερα του Ποπλίου Κλωδίου, ο οποίος είχε εκλεγεί δήμαρχος χάρη στην εύνοια του Καίσαρα. Η τριανδρία Πομπήιος-Καίσαρ-Κράσσος τον εγκατέλειψε, ενώ βάσει ενός νόμου, που καταδίκαζε όποιον είχε διατάξει τη θανάτωση πολίτη χωρίς τη λαϊκή κρίση και απόφαση, ο Κ. αναγκάστηκε να πάρει τον δρόμο της εξορίας και η περιουσία του δημεύτηκε. Έπειτα από 18 μήνες, επανήλθε θριαμβευτικά στη Ρώμη, το 57 π.Χ. · σε αυτό συνέβαλε ιδιαίτερα ο Πομπήιος, ο οποίος επιθυμούσε την υποστήριξη των ισχυρών πολιτών. Αφού εκφώνησε δύο λόγους (Oratio post reditum ad Quirifes και De [Pro] domo sua ad pontifices) και έδωσε μια σκληρή δικαστική μάχη εναντίον του Κλωδίου, επιχείρησε να αναμειχθεί και πάλι στην πολιτική ζωή· όμως οι λόγοι του δεν πτοούσαν πια τους αντιπάλους του. Το 52 π.Χ. ο Μίλων, οπαδός των αριστοκρατικών, δολοφόνησε τον Κλώδιο σε μια συμπλοκή. Ο Κ. τον υπερασπίστηκε ανεπιτυχώς, αλλά η δημηγορία του (Pro Milone) αποτέλεσε πρότυπο δικανικού λόγου. Τον επόμενο χρόνο ο Κ. υπηρέτησε ως ανθύπατος στην Κιλικία, όμως επέστρεψε στη Ρώμη με το ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου μεταξύ Καίσαρα και Πομπηίου. Συμμάχησε με τον τελευταίο περιμένοντας την εκδίκηση του Καίσαρα μετά τη μάχη των Φαρσάλων (48 π.Χ.), με την οποία εκείνος έγινε κύριος της Ρώμης· ο Καίσαρ, όμως, του παραχώρησε αμνηστία. Επί δικτατορίας του Καίσαρα (48-44 π.Χ.), ο Κ. αποσύρθηκε από τον δημόσιο βίο και ασχολήθηκε με τη συγγραφή. Την ίδια εποχή αντιμετώπισε σειρά από οικογενειακές τραγωδίες· χώρισε από τη γυναίκα του και έχασε την κόρη του, Τυλλία. Μετά τη δολοφονία του Καίσαρα, υποστήριξε τον νεαρό Οκτάβιο και αντέδρασε στις φιλοδοξίες του Αντωνίου με 14 λόγους, οι οποίοι ονομάστηκαν Φιλιππικοί σε ανάμνηση των λόγων του Δημοσθένη. Όταν, όμως, ο Αντώνιος και ο Οκτάβιος συμφιλιώθηκαν, αποφάσισαν να θυσιάσουν τους φίλους τους. Το 43 π.Χ. άνθρωποι του Αντωνίου συνέλαβαν τον Κ., ο οποίος δέχτηκε τον θάνατό του με αξιοπρέπεια. Με τον θάνατο του Κ. χάθηκε ο μεγαλύτερος Ρωμαίος ρήτορας, ο οποίος υπήρξε περίφημος για τους δικανικούς λόγους και τις δημηγορίες του. Μόνο ο στόμφος περιόριζε κάπως τις αρετές του ρήτορα, την ποικιλία και την ευστροφία του λόγου του, το πνεύμα του και την επιρροή του στα ακροατήρια. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Κ. ασχολήθηκε και θεωρητικά με τη ρητορική. Στα τρία βιβλία του Περί ρήτορος (De oratore, 55 π.Χ.) διατύπωσε σε μορφή διαλόγων τις απόψεις του για την τέχνη του λόγου, η οποία περιλάμβανε, κατά τη γνώμη του, το σύνολο της πνευματικής και ηθικής ζωής. Στον Βρούτο (46 π.Χ.) συνόψισε την ιστορία της ρωμαϊκής ρητορικής και διαχώρισε τη θέση του από τους αττικιστές, τους οπαδούς του απλού και απέριττου ύφους. Ο Ρήτωρ (Orator) στρεφόταν ειδικότερα γύρω από τα επιμέρους προβλήματα της ρητορικής τέχνης. Ο Κ. έδειξε ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία, αλλά δανείστηκε πάρα πολλά στοιχεία από τους Έλληνες. Στο έργο του Περί πολιτείας (De republica, 55 π.Χ.) κατέληξε, στοχαζόμενος αναφορικά με το ζήτημα της συμπεριφοράς των ανθρώπων και τα πολιτικά πράγματα, ότι καλύτερη πολιτεία είναι εκείνη που συνενώνει τις τρεις μορφές διακυβέρνησης (μοναρχία, αριστοκρατία και δημοκρατία), ιδεώδες που κατά τη γνώμη του ενσάρκωνε υποδειγματικά το ρωμαϊκό κράτος. Ακολούθησε η πραγματεία Περί νόμων (De legibus), από την οποία σώζονται μόνο τρία ημιτελή βιβλία. Σε αυτή, ανατρέχοντας στις πηγές του δικαίου, αναίρεσε τη θεωρία περί ρευστότητας της ανθρώπινης ηθικής και υποστήριξε τόσο τη σταθερότητα της έννοιας του δικαίου και του αδίκου όσο και την προΰπαρξη ενός φυσικού δικαίου. Στα πέντε βιβλία του Περί τελών (De finibus, 45 π.Χ.) πραγματεύτηκε την έννοια του ανώτατου αγαθού, ενώ στο σύγγραμμά του Για τη φύση των θεών (De natura deorum), που γράφτηκε έναν χρόνο αργότερα, εξέφραζε τον σκεπτικισμό του έναντι του ελληνορωμαϊκού πολυθεϊσμού. Στα Tusculanes συνδιαλέγονται περί ευτυχίας δύο φανταστικοί συνομιλητές, στην έπαυλη του Κ. στο Τούσκουλο. Στο Περί καθηκόντων (De officiis), που έγραψε το 44 π.Χ. για τον γιο του, Μάρκο, ο Κ. υποστήριζε πως η τιμιότητα υπερέχει ηθικά και προηγείται της χρησιμότητας. Ο Κ. άφησε επίσης μεγάλη αλληλογραφία (από το 68 μέχρι το 43 π.Χ.), η οποία περιλαμβάνει 864 επιστολές, από τις οποίες οι 774 είναι δικές του. Εκτός από το φιλολογικό και ψυχολογικό ενδιαφέρον τους (στη Ρώμη, η επιστολογραφία εξελίχθηκε σε λογοτεχνικό είδος), τα κείμενα αυτά αποτελούν επίσης πλούσια πηγή ιστορικών πληροφοριών. Ο Κ. είναι ο περισσότερο μελετημένος Λατίνος συγγραφέας. Η κομψότητα του ύφους του οδήγησε τη λατινική γλώσσα σε πολύ υψηλό επίπεδο. Το επιβλητικό του έργο αποτελεί εξαιρετικό δείγμα ουμανισμού. Προτομή του Ρωμαίου ρήτορα, συγγραφέα και πολιτικού Κικέρωνα (Μουσείο Καπιτωλίου, Ρώμη). Μικρογραφημένη σελίδα από χειρόγραφο (15ος αι.) των «Φιλιππικών» του Κικέρωνα (Εθνική Βιβλιοθήκη, Βιέννη).